Đập thủy điện và nhóm lợi ích
kinhhoa11192013.mp3 
Đập thủy điện Đakrông III bị vỡ đập năm 2012.
File photo
Các đập thủy điện miền Trung, nơi có dòng chảy rất xiết, đã gây nhiều tai họa trong thời gian vừa qua. Tại sao người ta lại xây dựng những công trình nguy hại cho người dân như vậy? Có phải vì những lợi ích của những nhóm người nào đó?
Chết vì lũ của thủy điện
Bài toán năng lượng cho một quốc gia đang phát triển và đông dân như Việt Nam không bao giờ dễ dàng. Thủy điện từ lâu đã được tính đến như một nguồn năng lượng rẻ tiền và không gây ô nhiễm. Những đập thủy điện đầu tiên được xây dựng ở miền Nam và miền Bắc trong những năm đất nước còn chiến tranh, đó là các nhà máy Đa Nhim ở miền Nam và Thác Bà ở miền Bắc. Vào thời gian ấy khái niệm đánh giá tác động môi trường chưa ra đời nói chung, và tác động nguy hại của các đập nước cũng chưa được biết đến nhiều. Những con đập được tiếp tục xây sau khi chấm dứt chiến tranh, những con đập lớn ở miền Bắc như Hòa Bình, Sơn La, ở miền Nam như Trị An, và rất nhiều đập nhỏ trên các dòng sông ngắn chảy xiết ở miền Trung.Lượng nước trong hồ luôn rất nhiều rồi vì vậy khi lũ về người ta sợ vỡ đập nên lại càng xả nước nhiều ra thêm nữa làm cho lũ càng trầm trọng hơn nữa.Theo Tiến sĩ Địa Vật Lý Nguyễn Thanh Giang, hiện thủy điện cung cấp đến 36% lượng điện cho cả nước với 226 công trình đang vận hành. Riêng bốn tỉnh miền Trung và hai tỉnh Tây Nguyên đã có gần 150 dự án thủy điện.
-Người dân ở Đại Lộc
Trong thời gian gần một năm qua, các đập nước thủy điện ở miền Trung đã liên tiếp gặp những trục trặc, có khi đưa đến chết người. Đó là trường hợp các đập Dakrong 3 ở Quảng Trị, Yakrel 2 ở Gia Lai. Và tệ hại nhất là hàng loạt hồ thủy điện thủy lợi ở miền Trung phải xả lũ bất ngờ trong mùa mưa bão, gây thiệt hại về vật chất và cả sinh mạng cho người dân. Việc xã lũ gần nhất chỉ mới cách đây vài ngày, góp nước với thủy thần giết chết 34 người và gây ra vô vàn mất mát về nhà cửa mùa màng cho người nông dân vốn đã là tầng lớp nghèo nhất nước.
Điều đáng nói là việc xả lũ tại họa đó đã trở thành bình thường vì nó cứ lặp đi lặp lại. Một người dân sống ở Đại Lộc Quảng Nam, nơi bị ngập sâu trong những này qua nói với chúng tôi:
Người dân ở phường Nhơn Phú, tỉnh Quy Nhơn đang chờ cứu hộ hôm 16/11. Photo courtesy of TTO.
“Dân miền Trung mình thì năm nào cũng bị bão lũ nên nó trở thành bình thường rồi. Tuy nhiên những năm gần đây thì lại có đặc điểm là những đập thủy điện người ta xây dựng lên; Ban đầu người ta nói là sẽ phát điện và sau đó vào mùa lũ thì người ta sẽ điều tiết nước lũ. Người ta giải thích là khi lũ về người ta sẽ chứa nước lại bớt, người ta sẽ giảm thiểu nước trong cơn lũ. Qua thực tế thì những năm vừa rồi thì những điều người ta nói là không đúng. Lượng nước trong hồ luôn rất nhiều rồi vì vậy khi lũ về người ta sợ vỡ đập nên lại càng xả nước nhiều ra thêm nữa làm cho lũ càng trầm trọng hơn nữa. Nguy hiểm nữa là khi xả nước, người ta làm cho mực nước dâng lên rất là nhanh. Nhiều người dân trở tay không kịp.”
Khi các tai nạn hồ nước xảy ra trong thời gian qua, các chuyên viên quản lý nói rằng trách nhiệm lớn là do bên thi công đã không làm tốt công trình, còn chuyện xả lũ bất ngờ là chuyện chẳng đặng đừng do việc theo dõi mưa không tốt.
Nguy hiểm và bất hợp lý
Trong chương trình địa lý Việt Nam ở bất cứ thời nào cũng đều có ghi nhận về đặc tính những con sông miền Trung Việt Nam là chảy rất xiết trong mùa mưa bão, do dòng sông rất dốc và ngắn. Và nay lượng nước chảy xiết đó lại càng tăng lên do rừng ở nguồn các con sông và trong lưu vực của chúng không còn nhiều nữa. Khi được hỏi phải chăng sự bất lợi về địa lý của miền Trung cũng là nguyên nhân gây ra những tai họa từ các đập thủy điện của vùng này, Tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang nói:“Đúng như vậy, các hiểm họa là do sự xây dựng tùy tiện, và những tai nạn xảy ra chứng tỏ là cả hệ thống thủy điện ở miền Trung là không tồn tại hợp lý.”
Sự bất hợp lý ấy có thể được biết đến khi dự án được đưa ra để đánh giá tác động môi trường của nó.
Cũng giống như bất kỳ quốc gia nào khác ở thế kỷ 21 này, những dự án lớn ở Việt nam đều cần phải trải qua việc đánh giá tác động môi trường. Ông Nguyễn Huỳnh Thuật, một chuyên gia về rừng nhiều lần lên tiếng bảo vệ rừng quốc gia Nam cát tiên bị đe dọa bởi các công trình thủy điện, nói về đánh giá tác động môi trường ở Việt nam như sau:
Đúng như vậy, các hiểm họa là do sự xây dựng tùy tiện, và những tai nạn xảy ra chứng tỏ là cả hệ thống thủy điện ở miền Trung là không tồn tại hợp lý.“Đơn vị chủ đầu tư lại thuê đơn vị đánh giá tác động môi trường, nên thường bao giờ chủ đầu tư cũng thuê người ủng hộ họ chứ không mang tính chất độc lập.
-TS Nguyễn Thanh Giang
Bộ Tài nguyên - Môi trường thẩm định, nhưng thẩm định để làm chứ không phải để dừng lại. Bước thẩm định là bước cuối cùng của quá trình đầu tư. Tôi thấy qui trình ‘lộn ngược’. Có một số bài nói thủy điện Việt Nam đi ngược với thế giới là như vậy đó. Nói chung những đánh giá tác động của Việt Nam chỉ làm cho đúng thủ tục thôi, gọi là cho đẹp về mặt hình thức, thủ tục; chứ không phải một cửa để đóng lại hay mở ra.”
Như vậy, việc xây cất những công trình thủy điện trên vùng đất miền Trung, mà về mặt địa lý có thể gây ra nhiều tai họa, chỉ tuân theo ý chí của người quyết định mà không tuân theo sự hợp lý của thiên nhiên và tri thức con người.
Sự duy ý chí ấy là một yếu tố hàng đầu trong các quyết định chính trị ở Việt Nam. Và ở thời buổi kinh tế thị trường, ý chí chính trị ấy còn dính líu sâu nặng với lợi nhuận nữa. Tiến sĩ Trần Nhơn, nguyên Thứ trưởng Bộ Thủy lợi nói với chúng tôi:
“Thủy điện được tiếp cận trên quan điểm thị trường, có đầu tư và hoàn vốn nên người ta lao vào kinh doanh. Đối với thủy điện, thường những công trình với kết cấu hạ tầng như vậy thời gian hoàn vốn phải từ 30-40 năm; nhưng do cơ chế hiện hành những dự án thủy điện nhỏ nhỏ, vừa vừa hiện nay người ta tính ra chỉ độ hơn 10 năm thôi. Do đó, người ta lao vào bỏ vốn đầu tư thành ra hơi loạn.”
Rất nhiều thủy điện nhỏ và vừa như vậy hiện nay có chủ là các công ty tư nhân. Phải chăng việc chẳng màng đến các bất lợi của thiên nhiên ở đây đã mang dáng dấp của các nhóm lợi ích? Và điều này phải chăng cũng được bảo đảm bởi một điều khoản trong luật đất đai là đất đai sẽ bị giải tỏa để dùng cho các công trình phát triển kinh tế xã hội?
Sự câu kết giữa các quyết định chính trị và lợi nhuận ấy trong một môi trường thiếu vắng tự do ngôn luận, thì liệu những qui trình đánh giá tác động môi trường có thể làm gì được để dừng lại những hiểm nguy chết chóc treo trên đầu người dân miền trung trong mùa mưa lũ?
Kỹ sư Phạm Đình Cung một chuyên gia kỹ thuật từ Pháp nói rằng, Việt Nam không thiếu các chuyên gia giỏi, vấn đề là không có chỗ để phản biện. “Ai quyết định Cái chỗ để phản biện ấy?”
Dường như câu trả lời cho bài toán phản biện cho các cơn lũ nhân tai ở miền Trung là nó có cùng một ẩn số với bài toán phản biện cho mô hình kinh tế xã hội Việt nam đang nằm dưới sự lãnh đạo duy nhất của đảng cộng sản.
Tin, bài liên quan
http://www.rfa.org/vietnamese/in_depth/hydroelectric-dams-n-interest-groups-kh-11192013164358.htmlXã hội dân sự: Kiện các nhà máy thủy điện, Tại sao không!
12042013-sue-hyr-plan-w-no.mp3
Một khu chợ ở Nghĩa Hành, Quảng Ngãi sau cơn lũ hồi tháng 11 vừa qua.
RFA
Nghe bài này Việc các nhà máy thủy điện tại miền Trung đồng loạt xả lũ làm chết người và thiệt hại tài sản được công luận rất quan tâm. Báo chí nhà nước cũng đã đưa ý kiến của các quan chức về khả năng các nhà máy này phải đền bù thiệt hại cho người dân. Kỹ sư Nguyễn Văn Thạnh, hiện làm việc ở Đà Nẵng đang xúc tiến việc thu thập các thông tin, nhân chứng, tìm luật sư để đại diện cho các gia đình người dân bị thiệt hại, kiện các nhà máy thủy điện. Từ Hà nội, anh Thạnh cho chúng tôi biết,
Kỹ sư Nguyễn Văn Thạnh: Chào anh Kính Hòa, chào thính giả của đài RFA, tôi là một người con của đất Bình Định miền Trung. Vùng của tôi không phải là rốn lũ nhưng cũng bị ảnh hưởng của bão lũ và thiên tai hàng năm. Trong vài ba năm trở lại đây có một vấn nạn thường xuyên xảy ra ở miền Trung, đó là lũ lụt hợp với xả lũ của các hồ thủy điện làm cho vấn đề bão lụt ngày càng trở nên khốc liệt và nghiêm trọng, thiệt hại về người và tài sản rất lớn. Đó là một thực tế.
Tôi biết vụ kiện này rất khó khăn, có độc giả nói thẳng với tôi là không tưởng...Tôi đồng ý như vậy. Tôi nghĩ rằng phải làm sao cho dư luận họ thấy được đây là một vấn đề không phải chỉ của người dân miền Trung mà là của tất cả những người dân VNThực tế này kéo dài, mỗi năm như thế đài, báo và dư luận lên tiếng mà đều chìm xuồng đi vào dĩ vãng. Năm nay tai họa đó lại lặp lại và tôi nghĩ rằng phải làm điều gì đó, phải có một vụ kiện để công lý được thực thi, để tai họa này không còn giáng xuống người dân miền Trung nghèo khó nữa. Đó là ý tưởng.
Kỹ sư Nguyễn Văn Thạnh
Một nhà máy Thủy điện ở miền Trung (minh họa/kinhtenongthon.com)
Về đường đi thì tôi biết vụ kiện này rất khó khăn, có độc giả nói thẳng với tôi là không tưởng, hay là kiến kiện khoai. Tôi đồng ý như vậy. Tôi nghĩ rằng phải làm sao cho dư luận họ thấy được đây là một vấn đề không phải chỉ của người dân miền Trung mà là của tất cả những người dân Việt Nam yêu chuộng công lý và lẽ phải.
Sau đó tôi sẽ tìm kiếm những người ủng hộ mình để lập nên một ủy ban hỗ trợ cho những người dân miền Trung tiến hành vụ kiện. Bởi vì khi tôi đi tiếp xúc những người bị hại và hỏi họ tại sao không kiện để đòi công lý cho mình và tránh thiệt hại cho những người khác về sau, thì họ nói rằng đến miếng ăn mà họ còn tối tăm mặt mũi, thì còn đâu mà đi kiện tụng. Cho nên tôi nghĩ là phải có một ủy ban giúp đỡ họ bằng cách hỗ trợ họ trong việc tìm luật sư, chuyên gia, còn họ chỉ ủy quyền thôi, thì như thế sẽ khả thi hơn trong tiến trình kiện tụng.
Kính Hòa: Sau đợt lũ làm chết mấy chục người vừa rồi thì có một giáo sư nói rằng các đập thủy điện ở miền Trung không ảnh hưởng gì tới lũ. Anh thấy thế nào?
Quan điểm của chúng tôi là khi nhà máy thủy điện được xây dựng nên thì nó như một đơn vị kinh tế trong muôn vàn đơn vị kinh tế và doanh nghiệp, với nguyên tắc là lời ăn lỗ chịu, gây thiệt hại cho người khác thì phải bồi thườngKỹ sư Nguyễn Văn Thạnh: Hiện có nhiều ý kiến từ các chuyên gia, nhà chính trị chồng chéo và khác biệt nhau. Có nhiều người nói rằng các hồ thủy điện làm giảm các cơn lũ, lượng nước xả ít hơn lượng nước vô hồ. Người khác lại nói là thiên tai gần đây khốc liệt hơn, và ghi nhận rất nhiều về việc thủy điện xả lũ. Cần phải có những số liệu để định lượng được là vai trò của nó như thế nào, ảnh hưởng của nó lên thảm họa thiên nhiên hàng năm ra sao, để qui trách nhiệm, hay cải tiến các hệ thống thủy điện ở đây để làm sao tận dụng được tiềm năng của nó đồng thời tránh được thiên tai cho người dân.
Kỹ sư Nguyễn Văn Thạnh
Người dân di chuyển đồ đạc do lũ tràn về tại Qui Nhơn, Bình Định hôm 16/11/2013. AFP
Kính Hòa: Có một câu hỏi cụ thể đặt ra là nếu anh và những người đồng chí hướng giúp người dân miền Trung thực hiện vụ kiện thì có một địa chỉ cụ thể, một công ty hay một pháp nhân nào cụ thể để kiện?
Kỹ sư Nguyễn Văn Thạnh: Quan điểm của chúng tôi là khi nhà máy thủy điện được xây dựng nên thì nó như một đơn vị kinh tế trong muôn vàn đơn vị kinh tế và doanh nghiệp, với nguyên tắc là lời ăn lỗ chịu, gây thiệt hại cho người khác thì phải bồi thường. Chúng tôi nhắm vào các nhà máy thủy điện trên thượng lưu mà danh sách đã được báo chí chính thống nêu lên, ví dụ như 15 nhà máy đồng loạt xả lũ trong đợt mưa lớn vừa rồi. Chúng tôi nhắm vào những địa chỉ cụ thể như vậy.
Tôi nghĩ rằng vụ kiện của tôi sẽ đạt những điều khác trước khi tìm được công lý cho những người bị hại, đó là ý thức của người dân về cái quyền đi kiện tụng để đòi công lý cho mìnhKính Hòa: Ở Việt Nam, việc người dân đi kiện những công ty lớn, những công ty nhà nước chưa nhiều, và dường như không đạt kết quả gì khả quan. Trở lại ý ban đầu anh có nói về con kiến đi kiện củ khoai, anh thấy rằng việc này có quá sức mình không?
Kỹ sư Nguyễn Văn Thạnh
Kỹ sư Nguyễn Văn Thạnh: Nói chung là nếu cho rằng kiện để được phán xử minh bạch tại tòa như trong một xã hội dân sự thì tôi thấy rất là khó. Nhưng tôi nghĩ rằng đi tìm công lý ở đâu cũng rất là gian nan, nhưng nếu đi thì cũng có ngày đến. Tôi nghĩ rằng vụ kiện của tôi sẽ đạt những điều khác trước khi tìm được công lý cho những người bị hại, đó là ý thức của người dân về cái quyền đi kiện tụng để đòi công lý cho mình, người dân có quyền lên tiếng phản kháng khi bị thiên tai bão lũ, với một mối nghi ngờ về thảm họa như thủy điện chẳng hạn.
Cái quá trình kiện như vậy giúp tôi tự tin hơn trên đường đi của mình. Tôi tin chắc rằng chuyện xả lũ không chấm dứt trong năm nay mà kéo dài sang năm hay năm sau nữa, tôi muốn gióng lên tiếng nói từ lương tâm và trách nhiệm của một công dân. Tôi kỳ vọng rằng sẽ có nhiều người đồng hành với tôi để cất lên tiếng nói mạnh mẽ hơn. Nhờ đó mà những người có vai trò trách nhiệm như các chủ nhà máy thủy điện, các chính trị gia, các nhà qui hoạch sẽ có trách nhiệm hơn trong việc làm của mình, giảm các tai họa đến với người dân nghèo và gia đình họ.
Kính Hòa: Cám ơn anh đã dành thời gian cho buổi phỏng vấn này.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten