30 năm Liên Xô tan rã: Bốn lý do chính khiến Liên Xô giải thể cuối 1991 + 'Biết ơn Gorbachev vì có công khiến Liên Xô sụp đổ'
Liên Xô tan rã: Bốn lý do chính khiến Liên Xô giải thể cuối 1991
Nguyễn Giang
bbcvietnamese.com
NGUỒN HÌNH ẢNH,ALAMY
Chụp lại hình ảnh,
Trước khi Mikhail Gorbachev từ chức hôm 25/12/1991, ba lãnh đạo Nga, Ukraine và Belarus đã khai tử Liên Xô bằng tuyên bố chung 08/12 coi Liên bang Xô-Viết "chấm dứt tồn tại trong quan hệ quốc tế"
Ba mươi năm sau khi Liên bang Xô- Viết tan rã, việc xác định ngày cụ thể của sự sụp đổ vẫn là đề tài tranh luận của các sử gia.
Trên mạng xã hội ngày hôm nay, và trong các sách lịch sử từ 30 năm qua, ngày Liên Xô chính thức giải thể vẫn được ghi là 25, hoặc 26 tháng 12 năm 1991.
Về mặt kỹ thuật, cả hai ngày 25 và 26 đều có thể coi là ngày Liên Xô chấm dứt tồn tại, tuy cũng chỉ là về mặt hình thức.
Vì ngày 8/12/1991, lãnh đạo ba quốc gia châu Âu là thành viên chủ chốt của Liên Xô: Nga, Belarus và Ukraine, đã cùng ra tuyên bố "Liên Xô, với tư cách là một chủ thể của quan hệ quốc tế và thực thể địa chính trị (geopolitical reality) nay chấm dứt tồn tại."
Ngày nay, Tổng thống Nga Vladimir Putin lên tiếng phê phán quyết định bất ngờ đó của ba lãnh đạo các nước cộng hòa châu Âu, nói tiếng Nga, thuộc Liên Xô: Boris Yeltsin (Nga), Leonid Kravchuk (Ukraine) và Stanislav Shushkevich (Belarus), "đơn phương tuyên bố xóa sổ Liên Xô".
Nhưng cũng quyết định này - sau được lãnh đạo CH Kazakhstan ủng hộ - khiến Tổng thống cuối cùng của Liên Xô Mikhail Gorbachev không còn "quốc gia nào để lãnh đạo".
Ngày 25/12/1991, sau khi gọi điện thông báo cho Tổng thống George Bush (cha), ông Gorbachev tuyên bố từ chức.
Về lý thuyết, các ủy viên của Xô-Viết Tối cao của Liên Xô có thể bầu chọn ra một tổng thống khác, thay ông Gorbachev.
Nhưng họ đã bất đồng và sống trong tâm lý rã đám tới nên số người dự họp ngày 26/12 không có nhiều. Khi họ đến họp trong hội trường ở Điện Kremlin, ai đó đã dọn cả lá cờ Liên Xô khỏi phòng, và một nhóm nhỏ đại biểu có mặt cuối cùng đã bỏ phiếu thừa nhận một sự đã rồi là Liên Xô giải thể.
NGUỒN HÌNH ẢNH,GETTY IMAGES
Chụp lại hình ảnh,
Mikhail Gorbachev, Raisa Gorbachova (giữa) và Margaret Thatcher trong một chuyến thăm London năm 1989
Khi đưa tin về các sự kiện này, các báo Phương Tây như The Guardian hoặc chọn ngày 25/12 là ngày Tổng thống Gorbachev từ chức, hoặc ngày 26/12, (The New York Times) khi Xô-Viết tối cao Liên Xô bỏ phiếu tự chấm dứt hoạt động của mình.
Tờ báo Mỹ có tựa đề khá hình ảnh hôm 26/12/1991 "END OF THE SOVIET UNION; The Soviet State, Born of a Dream, Dies- Dấu chấm hết của Liên Xô: Nhà nước Xô-Viết, sinh ra như một Giấc Mơ, đã chết"
Theo nhận xét của David Krugler trong bài "The Collapse of the Soviet Union in December 1991" trên một trang lịch sử ở Hoa Kỳ, thì "điều trớ trêu là cơ quan ít có quyền lực nhất (Xô-Viết Tối cao Liên Xô), lại có tiếng nói cuối cùng đại diện cho Liên Xô".
Quả thật, dù chỉ đóng vai trò hình thức, Xô-Viết tối cao, gồm các đại biểu của cả Liên Xô, từ Nga đến các dân tộc khác trong Liên bang, là cơ quan có quyền "đóng dấu" phê chuẩn -theo Đảng Cộng sản chỉ đạo - mọi hiệp ước quốc tế của Liên Xô.
Vì thế, về pháp lý, sau nghị quyết ngày 26/12/1991, Liên Xô chính thức không còn tồn tại như một quốc gia trên trường quốc tế, gây sốc cho cả Hoa Kỳ và nhiều nước khác.
Phải mất một thời gian sau, trong một số trường hợp là đến hết 1992, nước Nga mới giải quyết xong mọi thủ tục "tiếp quản" di sản của Liên Xô và trở thành quốc gia kế thừa, gồm cả các đại sứ quán, căn cứ quân sự, và quan trọng hơn cả là kho vũ khí hạt nhân đóng rải rác ở nhiều nước trong Liên bang (cũ)
Sụp đổ bất ngờ nhưng sau một quá trình tụt dốc
Khi nói đến Liên Xô cũ, người ta nêu ra các cột mốc khác nhau, kể từ năm 1989 để nói về quá trình tan vỡ (break-up) của khối xã hội chủ nghĩa Đông Âu đứng đầu là Liên Xô.
Điều đa số các sử gia phương Tây đồng ý được với nhau là quá trình Liên Xô sụp đổ diễn ra không phải một lúc, mà từ nhiều năm trước, bắt đầu với thời kỳ trì trệ (stagnation) của TBT Leonid Brezhnev.
Theo Jonathan Hasham trong cuốn "Russia's Cold War", thì Liên Xô sụp đổ trước hết là do các mâu thuẫn nội tại (underlying antagonism).
Các trường phái khác nhau nay nhấn mạnh vào yếu tố bên ngoài: biến đổi tại Đông Âu, quan hệ với Hoa Kỳ, cuộc chạy đua khoa học, khủng hoảng dầu hỏa, cuộc chiến Afghanistan...hay yếu tố bên trong: chủ nghĩa dân tộc, bộ máy nhà nước bảo thủ, lạc hậu...đã làm lung lay Liên Xô trong khoảng 20 năm trước khi Anh Cả Đỏ của khối cộng sản thế giới ngã kềnh.
NGUỒN HÌNH ẢNH,RADCHENKO EVGENY
Chụp lại hình ảnh,
Dấu tích "khu khắc nghiệt" - một phần của hệ thống Gulag tàn khốc thời Stalin. Dù đạt nhiều thành tích công nghệ, xã hội, Liên Xô đã đàn áp thẳng tay người dân của chính mình trong nhiều thập niên bằng hệ thống ngục tù khủng khiếp
Xét ra yếu tố nào cũng quan trọng nhưng không phải là duy nhất khiến Liên Xô tan rã mà quá trình suy thoái mang tính hệ thống xảy ra từ gốc rễ: Liên Xô chọn một mô hình phi thực tế và sử dụng bạo lực, quân đội, công an quá lớn nhằm duy trì quyền chính trị của một đảng toàn trị, bóp nghẹt mọi sáng kiến Đổi Mới từ bên trong.
Gorbachev, theo đánh giá của Svetlana Savranskaya trong cuốn "The End of The Soviet Union" (2016, viết cùng Thomas Blanton), đã quá tin tưởng rằng hệ thống Liên Xô thực sự tốt về bản chất, chỉ cần chỉnh sửa, làm mới là nó sẽ tồn tại.
Nhưng trên thực tế, như quan điểm của George Friedman viết trên Geopolitical Futures, thì Gorbachev hay ai khác cũng sẽ chỉ là một diễn viên trên sân khấu chính trị đã thoái trào của Liên Xô, bị thời cuộc đưa đẩy. Đổ lỗi cho ông "làm Liên Xô tan rã" là không công bằng.
Bốn yếu tố chính quật ngã Liên Xô
Dù tuyên truyền chống Liên Xô của Hoa Kỳ, Anh và Tây Âu đề cao vai trò của chủ nghĩa tự do như yếu tố đã đánh bại khối Đông Âu về tinh thần, trên thực tế nước Mỹ đã bị choáng khi Liên Xô tan rã.
Vẫn theo Svetlana Savranskaya thì các hồ sơ giải mật của Hoa Kỳ gần đây cho thấy đến cuối 1989, Hội đồng An ninh Quốc gia vẫn tư vấn cho Tổng thống Bush đường lối gìn giữ sự toàn vẹn của Liên Xô và thay đổi chiến lược chống Moscow có từ thời Truman sang "đưa Liên Xô vào cộng đồng quốc tế" (integration of the USSR into the existing international system").
Hoa Kỳ thực sự lo ngại Liên Xô tan vỡ và trong chuyến thăm đến Kiev tháng 8/1991, Tổng thống Bush từ chối ủng hộ khẩu hiệu "Ukraine tự do", gây thất vọng cho giới đấu tranh, gồm cả Đảng Cộng sản ở nước này đã muốn nhân đây tách khỏi Liên Xô.
Tuy thế, việc bỏ vào phút chót học thuyết kiềm chế Liên Xô (containment - do Harry Truman nêu từ 1947, phần nào dẫn tới các hệ quả kinh hoàng như chiến tranh hai phe tại Việt Nam), đã không kịp để Hoa Kỳ "nâng đỡ Liên Xô" đi tiếp.
Hoa Kỳ bị phê phán là đã tin tưởng quá nhiều vào cá nhân Gorbachev mà không hiểu hết động lực bên trong của hệ thống Xô-Viết, nhất là các ước vọng của hàng chục dân tộc trong Liên bang.
Có bốn nguyên nhân chính được cho là làm Liên Xô tan rã: perestroika và glasnost; sự chối bỏ ý thức hệ cộng sản của đa số người dân; kinh tế suy sụp (gồm cả đầu tư thái quá vào công nghiệp nặng và quốc phòng), và chủ nghĩa dân tộc.
Khác với nhiều sử gia, gồm cả cách nhìn cho tới nay ở Việt Nam tin rằng đổi mới, minh bạch và mở cửa sẽ khiến chế độ XHCN lâm nguy, tác giả James Nickels cho là perestroika chỉ mang tính "văn hóa", có tạo ra xúc tác nhất định cho một môi trường sinh hoạt chính trị mới nhưng không đóng vai trò quyết định về số phận của Liên Xô.
Sau nội chiến, lãnh đạo Liên Xô (bản thân xuất thân từ nhiều dân tộc khác nhau, mà nhân vật cao nhất Stalin là người Georgia), nhận ra rằng họ không thể xây dựng Liên Xô của một quốc gia, một dân tộc.
"Điệm Kremlin từ những năm 1930 đã ra chính sách korenizatsia, nhấn mạnh đến việc đào tạo cán bộ Đảng của các nước và dân tộc thuộc Liên Xô với ngôn ngữ và văn hóa riêng, [trong khi họ vẫn chia sẻ tiếng Nga]."
Đây cũng là một phần của ý thức hệ XHCN hiện thực, với mong muốn chứng minh rằng mô hình đó có khả năng biến đổi mọi nền văn hóa, đưa về chuẩn một tiêu chuẩn chung trong tương lai.
Nhưng nó làm xảy ra tình trạng khi chất keo "xã hội chủ nghĩa" mỏng dần đi, "cơn sốt chủ nghĩa dân tộc" (fervent nationalism) đã ra cú đánh cuối cùng, dứt khoát, "quật ngã" đế chế to lớn mà quyền lực trải từ Trung Âu tới Biển Nhật Bản.
NGUỒN HÌNH ẢNH,PAUL STEWART
Chụp lại hình ảnh,
Đồi thánh giá ở Siauliai, miền bắc Lithuania, nơi người dân quốc gia Baltic này nuôi dưỡng tinh thần dân tộc suốt trong cả thời Liên Xô
Vì khi mà hơn 50% dân số Liên Xô, sống ở nhiều nước cộng hòa thành viên khác nhau, bằng cách này hay cách khác - có nơi là biểu tình, xuống đường, có nơi là trưng cầu dân ý, hoặc thông qua các cán bộ Đảng cao cấp người địa phương như ở Ukraine, Georgia, Kazakhstan - không còn muốn kéo dài mô hình chung sống trong Liên bang, thì Liên bang phải giải tán, theo James Nickels.
Quả vậy, gần đây, chính Tổng thống Putin đã nói Liên Xô tan rã làm "nước Nga lịch sử mất đi 1/4 diện tích truyền thống, tích lũy trong cả 1000 năm" (xem thêm bài BBC).
Trong vòng chưa đầy hai thế kỷ, nước Nga đã nhân đôi diện tích, đưa vào vòng kiểm soát của chế độ Nga hoàng, và sau 1924 là Liên Xô, hàng trăm vùng lãnh thổ, hàng chục dân tộc. Quá trình này cũng khiến các vấn đề tiềm ẩn về dân tộc, biên giới không bao giờ thực sự nguôi đi.
Nhưng sau 30 năm, liệu ông Putin có bằng cách nào đó "phục hồi" được không gian mà ông cho là "của Nga", nhất là làm sao thuyết phục được người dân ở các nước bên ngoài Nga trở lại với Nga bằng một hình thức liên kết nào đó hay không, thì thật khó trả lời.
'Biết ơn Gorbachev vì có công khiến Liên Xô sụp đổ'
Trần Quốc Quân
Gửi tới BBC Tiếng Việt từ Warsaw, Ba Lan
NGUỒN HÌNH ẢNH,MIKHAIL SVETLOV/GETTY IMAGES
Chụp lại hình ảnh,
Cựu lãnh đạo Liên bang Xô viết Mikhail Gorbachev trong một buổi lễ kỷ niệm tại Điện Kremlin hôm 12/6/2016
Ngày này 25 năm trước (25/12/1991), tôi ngẫu nhiên trở thành nhân chứng lịch sử chứng kiến sự sụp đổ của Liên bang Xô viết.
Tôi quan tâm chính trị từ rất sớm. Tôi còn nhớ như in năm 1968 khi còn là cậu bé 10 tuổi, tôi với ba người bạn cùng trại trẻ quân đội C12 đã xé tờ họa báo Trung Quốc, bôi phân gà lên ảnh Mao Trạch Đông để phản đối Cách mạng Văn hóa và ủng hộ Lưu Thiếu Kỳ.
Hành động này của chúng tôi đã bị cô giáo phạt úp mặt vào tường.
Tất nhiên nhận thức của lũ trẻ chúng tôi lúc đó chỉ là do nghe lỏm chuyện người lớn, những người bố, sĩ quan chỉ huy của Cục Tuyên huấn, Tổng cục Chính trị Quân đội Nhân dân Việt Nam nói chuyện với nhau.
Lý tưởng
Năm 1973, khi mới 15 tuổi, tôi suýt rơi nước mắt khi được nghe kể về Tổng thống Chile Salvador Allende với khẩu súng AK47 (quà tặng của Phidel Castro) trong tay chống lại cuộc tấn công đảo chính vào dinh tổng thống của quân đội tướng Pinochet và đã hi sinh anh dũng.
Năm 1983, tôi trở thành đảng viên cộng sản khi mới 25 tuổi.
Thú thật, việc vào Đảng của tôi trước hết 50% do cơ hội. Lúc đó tôi công tác tại một cơ quan kinh tế đầu não Chính phủ, muốn thăng tiến dứt khoát phải là đảng viên. Nhưng bên cạnh đó, tôi có 50% là do say mê lí tưởng.
Nếu không xuất ngoại năm 1988 và được mở mắt, dám chắc bây giờ tôi là một trong những dư luận viên kiên trung của Đảng.
Năm 1989, khi Ba Lan tiến hành Hội nghị Bàn tròn, hiệp thương giữa chính quyền Cộng sản và Công đoàn Đoàn kết và sau đó là cuộc bầu cử quốc hội dân chủ đầu tiên, tôi vẫn một lòng chống lại phe đối lập dân chủ, ủng hộ đảng "anh em".
Dao động
Chỉ đến khi kết quả bầu 100 ghế thượng nghị viện, phái Cộng sản cầm quyền không được ghế nào tôi mới bắt đầu hồ nghi.
Đến cuộc bầu cử tổng thống năm 1990, Walesa lãnh tụ Công đoàn Đoàn kết thắng lợi vang dội thay tướng Jaruzelski lên làm tổng thống Ba Lan thì tôi hoang mang thực sự.
Chứng kiến những thay đổi kì diệu trên đất nước Ba Lan từ khi chuyển sang thể chế mới, tôi dần thay đổi quan điểm chính trị.
Ngày 19/8/1991, tôi đang ở Việt Nam thực hiện phi vụ đánh áo gió sang Ba Lan. Cả nhà đang quây quần quanh mâm cơm chào đón tôi thì đài truyền hình thông báo tin thời sự đặc biệt "Ủy ban tình trạng khẩn cấp Liên Xô thay thế tổng thống Gorbachev tạm thời quản lí đất nước".
NGUỒN HÌNH ẢNH,ANATOLY SAPRONYENKO/AFP/GETTY IMAGES
Chụp lại hình ảnh,
Xe tăng chiếm khu vực gần Cổng Spassky Gate (trái), lối vào Điện Kremlin và Thánh đường St. Basil's hôm 19/8/1991 sau cuộc đảo chính nhằm lật đổ ông Gorbachev. Cuộc đảo chính thất bại vào chiều 21/8 khi Bộ Quốc phòng ra lệnh cho lính rút khỏi Moscow
Sáu đảng viên trong gia đình tôi gồm ba má và bốn người anh trai reo hò ủng hộ phái đảo chính, một mình tôi là út, đảng viên trẻ nhất ủng hộ Gorbachev và Yeltsin. Cuột xung đột tư tưởng với phần thắng đương nhiên thuộc về đa số gần như tuyệt đối.
Tuy say sưa lý tưởng cộng sản từ khi còn trẻ nhưng tôi luôn thuộc phái cấp tiến, cổ vũ nhân tố mới.
Chính vì thế, tôi ủng hộ Gorbachev từ khi ông còn là Ủy viên Bộ Chính trị dẫn đầu đoàn đại biểu Đảng Cộng sản Liên Xô sang dự Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ 5, hồi 1982.
Khi Tổng bí thư Andropov chết, tôi nhiệt thành ủng hộ Gorbachev lên thay, nhưng tôi ghét cay ghét đắng Chernenko khi ông được chọn chứ không phải Gorbachev.
May mà trị vì chỉ hai năm thì ông chết, nhường cơ hội đổi mới cho Gorbachev.
Có lẽ vì quá sùng bái tư tưởng Perestroika mà tôi luôn ủng hộ Gorbachev, kể từ việc nhỏ và có vẻ phi lí như cấm rượu trở đi.
Niềm tinbị đổ vỡ
Ngày 23/12/1991, phải đưa một xe tir áo gió sang Dom 5 cũ trên phố Ulianova Dmitria, Moscow tiêu thụ, tôi kí hợp đồng với hãng vận tải Ba Lan.
Với dân nước này ngày Giáng Sinh rất thiêng liêng nên người lái xe tir bày ra kế hỏng cái gạt nước (trời mưa tuyết) để tới sau lễ mới chịu đi.
Nhưng vì có khách hàng đặt trước nên tôi không nhượng bộ, chủ hãng xe sợ mất khách quen nên cũng gây sức ép bắt lái xe phải đi ngay trong ngày. Đến bây giờ tôi vẫn ân hận mãi về điều này.
Chiều tối ngày 24/12, xe tir gồm lái xe và một người áp tải tới Moscow. Tôi ngồi tàu hỏa sang sau.
Ngày 25/12, Gorbachev đọc thông điệp tuyên bố giải thể Liên Xô. Tôi vẫn còn nhớ cái chỉ tay của Yeltsin vào tờ giấy và ánh mắt bất bình của Gorbachev lúc đó.
Chính quyền tan rã, bộ máy nhà nước tê liệt cộng với Giáng Sinh Chính thống giáo và năm mới nước Nga muộn hơn lịch Công giáo khiến ba chúng tôi phải vật vờ nằm chờ suốt hai tuần trong một căn hộ heo hút gần vành đai 2 Moscow.
Nước Nga thời gian đó rất khó khăn, thiếu thốn. Có lần thèm thuốc lá, tôi phải lội tuyết dày tới nửa mét rồi ngồi tàu điện ngầm vào tận trung tâm mới mua được một tút Stolichnyje.
Có tiền, muốn được ăn thịt, ăn cá chúng tôi chỉ có cách đi chợ nông trường. Vào cửa hàng trên phố tôi chỉ thấy các gương mặt lam lũ xếp hàng. Vào các quán ăn, bến tàu, bến xe tôi chỉ thấy dân say rượu vật vờ. Ra khỏi thành phố tôi thấy các nông trang tập thể với tên rất kêu "Con đường sáng" leo lét ánh đèn, xập xệ nếp nhà nhỏ run rẩy trong mưa tuyết.
Thành trì của cách mạng thế giới đây ư? Chủ nghĩa xã hội với tôi lúc đó thật tăm tối. Niềm tin vào lý tưởng cộng sản của tôi sụp đổ từ đó.
Và chính từ sự được chứng kiến tận mắt cái gọi là xây dựng xong chủ nghĩa xã hội phát triển đang trên đường xây dựng chủ nghĩa cộng sản khiến tôi quyết định từ bỏ đội ngũ.
Cảm ơn "tội đồ" làm đổ vỡ Liên Xô Gorbachev! Nhờ ông mà Ba Lan, Đức và các nước Đông Âu có được cuộc sống dân chủ và thịnh vượng ngày hôm nay.
Nhờ ông mà Chiến tranh Lạnh kết thúc.
Nhờ ông mà đầu đạn hạt nhân nóng chĩa vào nhau được tháo ngòi dù chỉ là tạm thời.
Nhờ ông mà bản đồ thế giới đã được vẽ lại bằng các nét bút tích cực.
Trong trái tim tôi, tượng đài ông được đúc bằng vàng.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng và cách hành văn của tác giả, một người đang sống tại Ba Lan. Bài được gửi cho BBC sau khi đã đăng trên trang Facebookcá nhâncủa ông Trần Quốc Quân.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten