Lãng phí và mất an ninh lương thực : Bài học từ khủng hoảng Covid-19
Đăng ngày:
Kể từ tháng 03/2020, đại dịch Covid-19 và các biện pháp phong tỏa phòng chống dịch bệnh đã nhấn chìm thế giới trong một cuộc khủng hoảng kinh tế nghiêm trọng, làm trầm trọng thêm tình trạng mất an ninh lương thực. Nhưng đồng thời, bối cảnh dịch bệnh cũng khiến nông dân phải vứt bỏ một lượng lớn nông phẩm vì thiếu thị trường tiêu thụ sản phẩm.
Cuộc khủng hoảng tiết lộ điều gì về những nghịch lý trong hệ thống lương thực của chúng ta ? Con người có thể rút ra bài học gì trong bối cảnh các kế hoạch phục hồi kinh tế đang được thiết lập ?
Trên đây là những câu hỏi mà tiến sĩ xã hội học Marie Mourad, Đại học Sciences Po, tìm cách trả lời trong bài viết đăng trên trang mạng nghiên cứu The Conversation, ngày 31/01/2021. Bài viết của nhà nghiên cứu Mourad dựa trên các cuộc nói chuyện với nhiều chuyên gia và các cuộc thảo luận của nhóm công tác về “Thất thoát và Lãng phí Lương thực” trong hội nghị quốc tế “Tình trạng khẩn cấp về khí hậu và tương lai lương thực”, được tổ chức trực tuyến vào tháng 05/2020, quy tụ hơn 300 đại diện của các doanh nghiệp, hiệp hội và cơ quan Nhà nước.
Dây chuyền cung ứng thực phẩm tập trung quá mức
Cuộc khủng hoảng hiện nay đã làm trầm trọng hơn những hiện tượng tồn tại từ trước, đặc biệt là sự chênh lệch thường xuyên giữa nguồn cung, vốn chịu tác động từ những thay đổi thất thường về kinh tế cũng như khí hậu, và nhu cầu, vốn cũng thường thay đổi. Việc sản xuất, phân phối và tiêu thụ thực phẩm đặc biệt bị xáo trộn do thiếu nhân công thu hoạch và bán sản phẩm, cũng như hoạt động xuất khẩu giảm sút, các nhà hàng, chợ, căng-tin … đóng cửa. Trong khi đó, người tiêu dùng lại mua nhiều thực phẩm khô và sản phẩm đông lạnh hơn trong các siêu thị, giảm tiêu dùng sản phẩm tươi như thịt, cá, trái cây và rau quả, vốn thường được tiêu thụ mạnh tại các nhà hàng nhưng nhà hàng cũng đã giảm hoạt động do dịch bệnh.
Bối cảnh biến động như hiện nay đã cho thấy là các chuỗi cung ứng thiếu khả năng ứng phó, bởi hoạt động chỉ tập trung vào tay một số ít công ty chiếm thị phần lớn. Các nhà cung cấp cho các cơ sở chế biến và các đối tác kinh doanh chuyên biệt gặp khó khăn trong việc thích nghi với khách hàng mới (ví dụ cung cấp các sản phẩm với các yêu cầu đóng gói nhỏ hơn).
Nâng cao giá trị thực phẩm và nhân công
Tại Pháp, Nhà nước đã nhanh chóng hỗ trợ các địa phương tái phân phối một phần thực phẩm dư thừa cho các hiệp hội từ thiện. Nhưng tái phân phối lương thực dư thừa không phải là một giải pháp thần kỳ : trước khi xảy ra khủng hoảng, các ngân hàng lương thực đã thiếu khả năng hậu cần, vận chuyển và dự trữ. Đó là chưa kể đến sự bất tương xứng giữa thực phẩm có sẵn và nhu cầu của những nhóm dân cư cần được hỗ trợ. Việc phân phát thực phẩm cũng dựa vào các tình nguyện viên, đa phần ở độ tuổi khá cao dễ bị nhiễm virus corona.
Nguồn nhân lực bảo đảm cho người dân tiếp cận với thực phẩm đã trở nên thiết yếu, nếu nhìn vào khối lượng thất thoát và tình trạng mất an ninh lương thực do thiếu nhân công. Tuy nhiên, lao động của họ ít được coi trọng đến mức chính những người làm nông nghiệp hoặc nhân viên nhà hàng, siêu thị đôi khi cũng là nạn nhân của tình trạng mất an ninh lương thực. Vì thế, chính sách lương thực trong tương lai sẽ phải đánh giá lại giá trị công việc của những người sản xuất, phân phối, tái phân phối thực phẩm. Điều đó cũng sẽ góp phần làm giảm lãng phí lương thực.
Tiến thoái lưỡng nan giữa tính bền vững và an toàn sức khỏe
Cuộc khủng hoảng nhắc nhở chúng ta cần có một mức dư thừa lương thực nhất định không chỉ để đối phó với những sự kiện không lường trước, mà còn nhằm bảo đảm chất lượng dinh dưỡng, độ ngon cũng như mức độ an toàn thực phẩm. Các biện pháp vệ sinh được tăng cường đề phòng dịch bệnh khuyến khích việc sử dụng bao bì dùng một lần, nhưng việc này lại góp phần tăng rác thải, gây ô nhiễm và nghịch lý là gây ra các tác hại khác cho sức khỏe con người.
Vì các mục tiêu môi trường không phải là ưu tiên, một số hoạt động nhằm phát triển nền kinh tế tuần hoàn phải tạm ngưng. Chẳng hạn nhiều thành phố của Mỹ đã cắt giảm ngân sách cho việc thu gom phân bón hữu cơ (compost) - một dịch vụ bị coi là không thiết yếu trong đại dịch, còn nông dân lại được trợ cấp để mua phân bón hóa học. Trong bối cảnh như vậy, câu hỏi khó là làm thế nào để chuyển đổi được các hệ thống sản xuất, cung ứng bằng cách kết hợp tính bền vững và an ninh lương thực ?
Cải cách chính sách nông nghiệp
Các kế hoạch tái thiết kinh tế cần hỗ trợ các phương thức sản xuất giúp bảo tồn nguồn tài nguyên đồng thời nâng cao giá trị công việc của nông dân và giá trị nông phẩm, đảm bảo tính bền vững và có chất lượng. Các chính sách và cơ chế thuế khóa được áp dụng nhằm chống lãng phí trước hết phải khuyến khích ngăn ngừa thất thoát và lãng phí, sau đó là tái phân phối thực phẩm dư thừa cho người dân, với điều kiện những thực phẩm phải bảo đảm dinh dưỡng và mùi vị.
Để phát triển kinh tế tuần hoàn, chính quyền cũng phải cho phép sử dụng các sản phẩm hoặc phụ phẩm không phải là thực phẩm cho con người để làm thức ăn cho động vật, đương nhiên là vẫn phải tuân thủ các quy tắc an toàn vệ sinh. Biện pháp cuối cùng là khuyến khích ủ phân bón compost hoặc sản xuất khí đốt sinh học.
Quy định các phương thức kinh doanh
Các quy định cũng có thể làm cho các hoạt động kinh doanh và các mối quan hệ trở nên minh bạch và công bằng hơn, đồng thời hạn chế tổn thất. Mặc dù khủng hoảng đã khiến các nhà sản xuất phải thông báo về những khó khăn trong việc tiêu thụ sản phẩm, nhưng cần thúc đẩy đội ngũ sản xuất và phân phối đo lường cập nhật những tổn thất và lãng phí, để có thể giảm thiểu chúng.
Các quy chế dựa trên quy định gần đây của Liên Hiệp châu Âu chống lại các hành vi thương mại không lành mạnh trong chuỗi phân phối thực phẩm là thiết yếu, chẳng hạn để ngăn chặn việc các siêu thị lớn hủy đơn hàng vào phút chót, gây thiệt hại cho các nhà cung cấp.
Thúc đẩy sự đổi mới
Khủng hoảng Covid-19 đã tạo ra các mối quan hệ đối tác và chiến dịch thể hiện tình đoàn kết tương trợ, chẳng hạn như các ngành công nghiệp thực phẩm hoặc các nhà hàng đã chế biến thực phẩm mà họ không dùng đến thành món ăn cho nhân viên chăm sóc y tế và người lao động trong các lĩnh vực thiết yếu. Nói một cách khái quát hơn, công nghệ và các doanh nghiệp có trí sáng tạo có thể cải thiện sự hợp tác giữa các bên và tăng tính linh hoạt của chuỗi phân phối thực phẩm, nhất là web site giúp tối ưu hóa việc liên kết cung - cầu và chia sẻ thực phẩm. Chẳng hạn ứng dụng Too Good to Go vốn giúp các siêu thị, cửa hàng bán giảm giá các sản phẩm gần hết hạn, trong thời kỳ khủng hoảng đã điều chỉnh để tái phân phối thực phẩm từ các nhà hàng sắp đóng cửa. Cũng cần có đầu tư Nhà nước và tư nhân để phát triển và nhân rộng các doanh nghiệp như vậy trong cuộc chiến chống lãng phí thực phẩm.
Công nghệ quy hoạch và tự động hóa cũng như thương mại điện tử, được thúc đẩy trong thời khủng hoảng, có thể tối ưu hóa quy trình sản xuất, tăng cường an ninh lương thực và giảm lãng phí. Nhưng những đổi mới như vậy cũng có nguy cơ khiến người dân xa rời giá trị đích thực của chuỗi thực phẩm. Việc giảm thất thoát và lãng phí phải bao gồm cả sự thay đổi về cấu trúc, ngoài các giải pháp công nghệ.
Phát triển hệ thống lương thực theo vùng lãnh thổ
Vào lúc xây dựng thế giới hậu Covid, chúng ta phải tự đặt câu hỏi về hệ thống lương thực có khả năng chống chọi tốt nhất với khủng hoảng. Nếu nông dân có thể tiếp cận các thị trường đa dạng hơn, với nhiều mối liên hệ trực tiếp hơn tới người tiêu dùng ở quy mô địa phương hoặc vùng, thì các hệ thống phân phối thực phẩm sẽ linh hoạt hơn và giảm lãng phí hơn.
Các kênh « phân phối ngắn », bán hàng trực tiếp từ nhà sản xuất đến tay người tiêu dùng đã tăng đáng kể trong thời khủng hoảng dịch bệnh, và tại nhiều hiệp hội người tiêu dùng nông phẩm trong vùng lân cận, số thành viên đã tăng. Phát triển các chuỗi thực phẩm ngắn hơn và theo vùng lãnh thổ làm giảm tác hại của công tác vận chuyển hàng hóa và đóng gói bao bì đối với môi trường, hạn chế nguy cơ đối với sức khỏe con người và thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế tuần hoàn.
Tăng giá trị hệ thống phân phối thực phẩm
Cuộc khủng hoảng hiện nay là cơ hội để nâng cao nhận thức về giá trị của hệ thống phân phối thực phẩm. Trong khi một số người đổ xô đến các cửa hàng để mua thự phẩm dự trữ, mua quá nhiều hoặc lãng phí, thì cũng có những người học được những cách mới để giảm lãng phí : lên kế hoạch mua sắm và chuẩn bị bữa ăn trước, bảo quản thực phẩm tốt hơn dựa theo hạn sử dụng, nấu ăn với các nguyên liệu có sẵn hoặc thậm chí là chế biến lại từ thức ăn còn thừa …
Và trên hết, một hệ thống phân phối lương thực bền vững hơn phải dựa trên các sản phẩm có sẵn tại địa phương theo mùa, gia tăng giá trị lao động của những người sản xuất, thu mua hoặc chế biến thực phẩm. Chỉ có sự chuyển đổi các chuẩn mực xã hội mới cho phép làm tăng giá trị về chất, tính bền vững và khả năng duy trì hoạt động của chuỗi phân phối thực phẩm.
Lãng phí và mất an ninh lương thực : Bài học từ khủng hoảng Covid-19 (rfi.fr)
Khủng hoảng lương thực - "quả bom xã hội" thời hậu Covid-19
Đăng ngày:
Trong khi cuộc khủng hoảng dịch bệnh Covid-19 vẫn chưa có lối thoát và ẩn sau đó là những cuộc chiến địa chính trị, kinh tế, các định chế quốc tế lớn, nhất là trong lĩnh vực nông nghiệp, cảnh báo nguy cơ một cuộc khủng hoảng lương thực dẫn đến nạn đói nghiêm trọng trên thế giới, kèm theo đó là những bùng nổ xã hội thời hậu Covid-19.
Trong một báo cáo chung với Tổ Chức Lương Nông của Liên Hiệp Quốc (FAO), Chương trình lương thực thế giới (PAM) ước tính số người đói ăn nghiêm trọng trên thế giới từ nay đến cuối năm 2020 có thể lên đến 250 triệu người, tăng gấp đôi so với năm 2019 (tăng thêm 130 triệu người). Giám đốc điều hành của PAM, David Beasley, cảnh báo : "Trong khi chúng ta đối đầu với đại dịch Covid-19, chúng ta cũng đang bên bờ một đại dịch đói ».
Cỗ máy cung ứng lương thực thực phẩm của thế giới trục trặc
Hôm 22/04, báo cáo của tổ chức phi chính phủ Oxfam còn nhận định là so với cuộc khủng hoảng 2008, cuộc khủng hoảng lần này còn khủng khiếp hơn, nhấn mạnh đến sự bất bình đẳng và bần cùng hóa, với những hậu quả vô cùng đáng ngại về khả năng người dân nhiều nơi phải chịu cảnh khan hiếm lương thực thực phẩm. Khác với năm 2008, lần này thế giới không có vấn đề về năng suất nông nghiệp, chúng ta có đủ lương thực, nhất là ngũ cốc. Rủi ro nằm ở sự gián đoạn của chuỗi cung ứng. Nói cách khác, cỗ máy cung ứng lương thực của thế giới đang bị phá vỡ.
Quả đúng là hiện nay thế giới không gặp vấn đề về trữ lượng lương thực. Đài BFMTV ngày 18/04 cho biết, ông Claude Georgelet, người phụ trách trang mạng Agritechtrade chuyên về nông nghiệp và nguyên liệu nông nghiệp, trích dẫn số liệu của Hội đồng quốc gia Pháp về ngũ cốc, theo đó trữ lượng lúa mì trên toàn thế giới hiện nay là 2,8 tỉ tấn. Thời tiết thuận lợi trong mùa đông này hứa hẹn vụ mùa bội thu, sản lượng lúa mì thu hoạch ước tính lên đến 769 triệu tấn, nhiều hơn 6 triệu tấn so với năm 2019, vốn đã là một năm rất được mùa.
Theo ông Khuất Đông Ngọc, tổng giám đốc Tổ Chức Lương Nông Liên Hiệp Quốc, vấn đề trong thời buổi khủng hoảng là làm thế nào để trữ lượng lương thực này đến được bất cứ nơi nào người dân có nhu cầu, nhất là trong bối cảnh nhiều nước hạn chế công tác xuất khẩu để đảm bảo đáp ứng trước hết nhu cầu trong nước. Nhật báo Pháp La Croix ngày 27/04 lấy làm tiếc là dường như những lời báo động nghiêm túc hồi đầu tháng Tư của hai định chế của Liên Hiệp Quốc về nông nghiệp và thương mại là FAO và WTO, không có mấy tác dụng. Các định chế quốc tế này lưu ý việc các nước ngăn chặn hoạt động xuất khẩu lương thực, thực phẩm có thể sẽ khiến nạn đói trên hành tinh trở nên nghiêm trọng hơn.
Thực tế cho thấy, trong hoàn cảnh bất định như hiện nay, tất cả các nhà sản xuất nông nghiệp lớn đều có kế hoạch để dành một lượng lương thực để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng nội địa trong năm nay. Thái Lan, Cam Bốt và Indonesia đều tuyên bố cắt giảm xuất khẩu gạo, Ukraina giảm xuất khẩu dầu hướng dương, Kazakhstan giảm xuất khẩu lúa mì. Liên quan đến nước Nga, vốn là một trong những quốc gia sản xuất lúa mì hàng đầu thế giới và cũng là nhà xuất khẩu đầu bảng về lúa mì, chính quyền Matxcơva ngày 26/04 thông báo tạm ngưng bán lúa mì ra thị trường thế giới cho đến tháng 07 để ưu tiên thị trường trong nước.
Để giải thích cho quyết định của chính phủ, thủ tướng Nga nhấn mạnh đến vai trò thiết yếu của ngũ cốc đối với thị trường quốc gia Nga. Lập luận của chính quyền Nga đưa ra không phải là không có cơ sở. Vào giữa tháng 3, giá trung bình của lúa mì thành phẩm ở Nga đã tăng lên đến "mức cao nhất trong lịch sử", cao hơn cả giá dầu lửa. Tuy biện pháp này của Matxcơva tạm thời chưa gây mất ổn định cho các thị trường, nhưng có thể để lại những hậu quả nặng nề cho các nước vốn phụ thuộc vào nguồn lúa mì nhập từ Nga.
Lãnh đạo FAO cũng nhấn mạnh việc các chính quyền đóng cửa biên giới và phong tỏa đất nước có thể cản trở hoạt động trồng trọt của nông dân và hoạt động của các nhà sản xuất chế biến thực phẩm. Ngoài ra, cũng phải nói đến việc khủng hoảng y tế đã làm gián đoạn công tác tổ chức hậu cần. Đại dịch và công tác kiểm dịch, cách ly tại các khu cảng làm giảm số lượng phương tiện vận chuyển và nhân viên chuyên chở hàng. Chẳng hạn, theo người phụ trách trang mạng Agritechtrade, ông Claude Georgelet, hiện giờ các tàu chở ngũ cốc phải chờ thêm nửa tháng ở cảng so với bình thường mới có thể được bốc hàng lên tàu, đặc biệt là ở Achentina.
Một mối đe dọa khác, theo lưu ý của đại diện của Agritechtrade : "Giống như các cá nhân mua hàng ở siêu thị để tích trữ, các nước xuất khẩu lớn cũng tích trữ nông phẩm phòng trường hợp đóng cửa biên giới". Trung Quốc, nước sản xuất và nắm giữ một nửa trữ lượng gạo trên hành tinh, mới đây đã nhập khẩu một triệu tấn lúa mì từ Pháp. Theo chuyên gia nông nghiệp và nguyên liệu nông nghiệp của Agritechtrade, điều này là hoàn toàn bất bình thường.
Thái độ nói trên đã được các nhà xuất khẩu lớn áp dụng trong cuộc khủng hoảng năm 2008. Đối với FAO, những biện pháp này đã được chứng minh là cực kỳ có hại, đặc biệt là đối với các nước có thu nhập thấp và phải nhập khẩu nhiều lương thực.
Châu Phi và Trung Đông trong cơn khốn khó
Theo nhiều chuyên gia, châu Phi và Trung Đông sẽ đặc biệt bị ảnh hưởng nghiêm trọng về lương thực thực phẩm cho dù về mặt y tế, họ không phải là những nạn nhân trực tiếp và nặng nhất của dịch bệnh Covid-19. Ông Gilbert Houngbo, chủ tịch Quỹ quốc tế về phát triển nông nghiệp FIDA cho báo Les Echos ngày 23/04 biết : "Chúng tôi đã thấy những dấu hiệu báo động về một nạn đói ở châu Phi".
Đương nhiên, những nước có thu nhập thấp, cấu trúc xã hội, y tế và kinh tế mong manh là những nước dễ bị nạn đói tác động nhất. Ngoài ra, còn phải kể đến các nước phụ thuộc mạnh mẽ vào xuất khẩu dầu lửa như Nigeria, Gabon, trong bối cảnh khủng hoảng giá dầu thô ở mức thấp chưa từng có. Giá dầu sụt giảm mạnh đột ngột trong khi giá lúa mì và gạo lại tăng cao. Đối với những quốc gia đang có xung đột hoặc vừa mới thoát khỏi xung đột thì gần như phải gánh "cú đúp" vận rủi trong cuộc khủng hoảng y tế lần này. Đây là trường hợp của nhiều nước Trung Đông. Theo chuyên gia Thierry Pouch của Viện Nông Nghiệp Pháp, được đài BFMTV trích dẫn, các quốc gia ở vùng Sừng châu Phi vốn đang bị dịch châu chấu tàn phá, hoặc Yemen đang hứng chịu nội chiến trong nhiều năm qua, đặc biệt bị đe dọa về an ninh lương thực.
Năm 2019, có 10 nước bị nạn đói tác động nghiêm trọng, nhất là Yemen, Venezuela, Congo, Afghanistan hay Nam Soudan, nơi 61% dân số đói ăn. Trang mạng Novethic chuyên về phát triển bền vững trích dẫn kinh tế gia trưởng của PAM, Arif Husai, theo đó cuộc khủng hoảng Covid-19 là một cú đánh vào hàng trăm triệu người khác, những người sẽ không thể mua thức ăn vì không còn thu nhập do tác động của lệnh phong tỏa và suy thoái kinh tế.
Khủng hoảng lương thực - "quả bom xã hội" thời hậu Covid-19 (rfi.fr)
Geen opmerkingen:
Een reactie posten