Ruộng bậc thang, kỳ công tài tình tạo nên đế chế Inca
Shafik Meghji
BBC Travel
Vào thế kỷ 15 và đầu thế kỷ 16, một hòn đảo nhỏ ở Hồ Titicaca là một trong những địa điểm tôn giáo quan trọng nhất ở Nam Mỹ.
Được tôn thờ như là nơi sinh của Mặt Trời, Mặt Trăng và triều đại Inca, Isla del Sol (‘Đảo Mặt Trời’) đã thu hút người hành hương từ khắp dãy Andes.
Vài năm trước, tôi theo dấu chân họ, bắt một chiếc thuyền từ thị trấn Copacabana của Bolivia băng qua hồ nước gợn sóng ở độ cao 3.812m, nơi duy nhất trên Trái Đất mà du khách có thể "vừa bị say sóng và say độ cao cùng lúc", như lời nhà thám hiểm Anh Percy Harrison Fawcett, người đã đến nơi này vào đầu thập niên 1900.
Sau khi cập bến bờ đông bắc của Isla del Sol, tôi đi theo lối mòn có từ hàng thế kỷ qua nhiều tàn tích Inca và tiền-Inca gọi là tambos (trạm nghỉ), các thánh tích, đền thờ, quảng trường, bàn thờ và khu làm lễ có Titikala, phiến đá sa thạch mà từ đó đấng sáng thế Viracocha trong văn hóa Andes được cho là đã đưa Mặt Trời và Mặt Trăng ra bên ngoài.
Canh tác hiệu quả
Mê mẩn các di tích cổ và quang cảnh núi Cordillera Real phủ tuyết nhìn từ xa, tôi không chú ý nhiều đến những thửa ruộng bậc thang uốn lượn theo sườn đồi của đảo.
Vậy nhưng những kỳ công về kỹ thuật nông nghiệp thoạt nhìn tưởng đơn giản này đã giúp người Inca xây dựng đế chế lớn nhất trong lịch sử Nam Mỹ.
Được gọi là andene (tiếng Tây Ban Nha có nghĩa là ‘bệ nền’), những thửa ruộng bậc thang này nằm rải rác ở giữa dãy Andes.
Được xây dựng lần đầu tiên khoảng 4.500 năm trước bởi các nền văn hóa cổ đại trong khu vực, chúng được người Inca, vốn nổi lên vào thế kỷ 12 và là bậc thầy trong việc học hỏi và thích nghi các kỹ thuật, chiến lược và hệ thống niềm tin từ các xã hội khác, hoàn thiện.
Andene, theo Cecilia Pardo Grau, người coi sóc triển lãm hiện tại Peru-hành trình qua thời gian của Bảo tàng Anh, là "cách làm sáng tạo để thách thức địa hình... nó đem đến cách thức hiệu quả để trồng trọt".
Chúng giúp cho các cộng đồng Andes vượt qua những môi trường đầy thách thức, bao gồm sườn dốc, đất mỏng, nhiệt độ cực đoan, dao động mạnh, và lượng mưa ít hoặc theo mùa.
Lấy nước từ các vũng nước nhân tạo và hệ thống tưới tiêu tinh vi, andene mở rộng đáng kể diện tích đất canh tác. Chúng cũng giữ nước, giảm xói mòn đất và – nhờ các bức tường đá hấp thụ nhiệt vào ban ngày và xả nhiệt vào ban đêm – giúp bảo vệ cây cối khỏi sương giá nặng.
Điều này cho phép nông dân canh tác hàng chục mùa màng khác nhau, từ ngô, khoai tây cho đến quinoa và coca, mà nếu không nhờ vậy sẽ không sống nổi ở đây. Kết quả cuối cùng là sự gia tăng đáng kể tổng lượng thực phẩm được sản xuất.
Ngoài sự tài tình, andene cũng có tính nghệ thuật, tạo nên những mô típ hình học rộng lớn giữa khung cảnh Andes.
Một số trông như cầu thang xanh lá khổng lồ khắc vào sườn núi, trong khi những chỗ khác có hình các vòng tròn đồng tâm, thu hút sự chú ý như ảo ảnh quang học.
Một trong những điểm ấn tượng nhất là di tích khảo cổ Moray ở Peru, trông như hội trường tự nhiên.
Nằm cách cố đô Cuzco của Inca khoảng 50km về phía bắc và cao 3.500 mét so với mực nước biển, nó cho thấy andene tạo ra một loạt tiểu vùng khí hậu ra sao. Nhờ hình dáng, kích thước, độ sâu và hướng khác nhau của ruộng bậc thang, chênh lệch nhiệt độ giữa mức cao nhất và thấp nhất là khoảng 15 độ C.
Moray được mô tả là "trạm nghiên cứu nông nghiệp": mẫu đất từ khắp đế chế đã được phát hiện ở đây và các nhà nghiên cứu lập luận rằng người Inca có thể đã sử dụng nơi này để thử nghiệm các cách làm như luân canh, thuần hóa và lai tạo.
Mở rộng đế chế
Các kỹ thuật nông nghiệp tinh vi như andene đóng vai trò quan trọng giúp mở rộng đế chế Inca, vốn được biết đến với tên gọi là Tawantinsuyu và vào thời hoàng kim trải rộng phần lớn Peru, tây Bolivia, tây nam Ecuador, tây nam Colombia, tây bắc Argentina và bắc Chile ngày nay.
Một trong những lời kể xa xưa nhất còn lại về công dụng của chúng là của Garcilaso de la Vega (1539-1616), con trai một nữ quý tộc Inca và một nhà chinh phục Tây Ban Nha.
Sau khi chiếm lãnh thổ mới, người Inca bắt đầu mở rộng diện tích đất nông nghiệp bằng cách đưa đến những người thợ lành nghề, de la Vega viết trong cuốn ‘Royal Commentaries of the Incas’.
“Sau khi đào xong các kênh [tưới tiêu], họ san đồng ruộng, làm chúng vuông vức để nước tưới được phân phối đầy đủ,” ông viết. “Họ mở ruộng bậc thang trên núi và sườn đồi, bất cứ nơi nào đất tốt... Bằng cách này, toàn bộ ngọn đồi dần được canh tác, các nền đất được san phẳng như bậc thang và toàn bộ đất có thể canh tác và tưới tiêu được đưa vào sử dụng.
Vùng đất mới mở ra này sau đó được chia thành ba phần: một cho hoàng đế Inca; một cho mục đích tôn giáo; và một cho cộng đồng vốn được các thủ lĩnh địa phương phân chia.
Mặc dù không bị đánh thuế, nhưng nông dân phải dành thời gian làm việc trên ruộng của hoàng đế và ruộng tôn giáo, cũng như ruộng của họ.
Các kỹ thuật như andene kết hợp với chính sách như mitma, theo đó người dân được chuyển đến các vùng đất mới được khai khẩn để giúp củng cố kiểm soát Inca; và mit'a, kiểu lao động công ích bắt buộc nhằm cung cấp sức người để xây dựng cơ sở hạ tầng, bao gồm hệ thống đường bộ dài hàng chục ngàn cây số.
Cách tổ chức như thế này về nông nghiệp, cộng đồng và đế quốc cho phép người Inca tích lũy thặng dư thực phẩm lớn phòng khi hạn hán, lũ lụt, xung đột và các giai đoạn đói kém khác.
Nguồn dự trữ này – gồm chuño, tức là món khoai tây khô đông lạnh được làm bằng cách phơi sương giá và nắng sáng nhiều lần – được cất trong kho lớn gọi là qullqas.
Do không có chữ viết, người Inca sử dụng hệ thống phức tạp dây thắt nút nhiều màu gọi là quipu (hoặc khipu) để lưu trữ danh mục, cũng như theo dõi dữ liệu dân số và thiên văn.
Một số học giả tin rằng quipu thậm chí có thể còn được dùng để ghi lại các câu chuyện và thơ ca.
Suy tàn
Grau lập luận rằng quipu – một phần hiện vật đang trưng bày trong một triển lãm ở Bảo tàng Anh – nằm ở trung tâm xã hội Inca.
“Họ thừa hưởng kiến thức này từ xã hội Wari vốn tồn tại ở cao nguyên phía nam 400 năm trước người Inca,” bà nói. “Người Inca đã sử dụng hệ thập phân: họ có nút khác nhau cho mỗi một số từ 1 đến 9, và sau đó cho hàng chục, hàng trăm và hàng ngàn... quipu là chìa khóa để đế chế hoạt động và tổ chức.”
Cuối cùng, andene, kho lương thực dự trữ và quipu đã giúp người Inca liên tục mở rộng đế chế mà sau cùng là thống trị một dải đất rộng lớn ở Nam Mỹ, bao gồm 12 triệu dân và tạo dựng những thành trì hùng vĩ như Machu Picchu.
Nhưng sự xuất hiện của những người chinh phục Tây Ban Nha vào thế kỷ 16 đã châm ngòi cuộc lật đổ người Inca và sự suy tàn của andene.
Chiến tranh thuộc địa, dịch bệnh châu Âu và việc cưỡng ép di dời đã tàn phá cộng đồng bản địa ở giữa dãy Andes. Tập quán nông nghiệp và canh tác châu Âu được đưa vào và nhanh chóng lan ra khắp nơi.
Tuy nhiên, mặc dù nhiều andene đã bị bỏ hoang phế hoặc bị hư hại, chúng không bao giờ biến mất hoàn toàn. Dựa trên kiến thức lưu truyền qua nhiều thế hệ, ngày nay nhiều nông dân Andes tiếp tục sử dụng chúng, và mặc dù thường không được du khách để ý đến, chúng vẫn là cảnh tượng phổ biến ở những nơi như Isla del Sol và vùng Titicaca lớn hơn, Thung lũng thiêng gần Machu Picchu và Hẻm núi Colca ở nam Peru, vết nứt sâu gấp đôi Đại Vực.
Trong những năm gần đây, đã có sự quan tâm học thuật trở lại đối với andene như là hình thức nông nghiệp bền vững có thể giúp thế giới đối phó với khủng hoảng khí hậu, thiếu nước và đất xói đai mòn.
Chẳng hạn, Tổ chức Lương Nông Liên Hợp Quốc mô tả văn hóa Andes truyền thống là "một trong những minh chứng hay nhất về sự thích nghi và hiểu biết của nông dân về môi trường của họ", và nhấn mạnh cách tiếp cận bền vững của nó trong sử dụng đất, quản lý nước, bảo vệ đất và đa dạng sinh học cây trồng.
Bốn ngàn rưỡi năm sau khi nó lần đầu tiên xuất hiện, những thửa ruộng bậc thang ở dãy Andes dường như đi trước thời đại.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten