Mật ong: siêu thực phẩm và dược phẩm tự nhiên
- Berly McCoy
- BBC Future
Từ chất giải độc thuốc trừ sâu đến chất kéo dài tuổi thọ, những lợi ích có trong mật ngọt của bầy ong lớn hơn nhiều so với chức năng đơn giản tự nuôi sống loài côn trùng cần cù này.
Việc ong biết rõ về mật không có gì là ngạc nhiên. Chúng không chỉ làm ra mật, chúng còn tiêu thụ mật, và tiêu thụ một cách khá tinh vi.
Chẳng hạn như nếu đưa cho một con ong bệnh các loại mật khác nhau, nó sẽ chọn loại mật giúp kháng bệnh tốt nhất.
Con người có rất nhiều điều phải học về các sắc thái dinh dưỡng của mật ong.
Chỉ vài thập kỷ trước, hầu hết danh sách 'thực phẩm chức năng' - những thứ đem lại lợi ích sức khỏe ngoài dinh dưỡng cơ bản - không hề đề cập đến nó, nhà côn trùng học May Berenbaum, thuộc Đại học Illinois tại Urbana-Champaign, cho biết. "Ngay cả những người nuôi ong - và chắc chắn là các nhà ong học - cũng xem nó không khác hơn nước đường."
Kể từ đó, khối lượng lớn các nghiên cứu đã cho thấy mật ong chứa đầy các hóa chất từ cây cỏ vốn ảnh hưởng đến sức khỏe của ong mật.
Các thành phần trong mật có thể giúp ong sống lâu hơn, tăng cường khả năng chịu đựng các điều kiện khắc nghiệt như lạnh dữ dội và tăng cường khả năng chống chọi nhiễm bệnh và chữa lành vết thương.
Các phát hiện này gợi mở cách giúp đỡ loài ong, vốn đã bị tác động nặng nề do ký sinh trùng, đối mặt với thuốc trừ sâu và mất môi trường sống trong những năm gần đây.
Ong biết lấy mật từ khi nào?
"Đó chỉ là chất liệu đáng chú ý, và tôi nghĩ mọi người có thể vẫn không trân trọng nó," Berenbaum nói.
Mật ong là món ngon ngọt khi phết lên lát bánh mì nướng hoặc đem pha trà, nhưng mật ong có giá trị hơn nhiều so với chức năng tạo ngọt.
Chắc chắn, thứ chất lỏng sền sệt chủ yếu là đường, mà các ong sử dụng để nuôi thân, nhưng nó cũng chứa enzyme, vitamin, khoáng chất và phân tử hữu cơ vốn làm cho mỗi loại mật đều độc đáo và đem đến một loạt các lợi ích sức khỏe cho ong.
Nhiều loài côn trùng có thể làm ra mật - ong vò vẽ, ong không chích, thậm chí cả ong bắp cày - nhưng chỉ có ong mật mới làm ra đủ mật để dự trữ. Khả năng này không phải là dễ dàng có được; Nó phải trải qua hàng triệu năm tiến hóa.
Ong mật tách ra khỏi ong bắp cày khoảng 120 triệu năm trước, vào thời điểm cao trào tiến hóa và lan rộng của cây cỏ có hoa.
Sự đa dạng hoa cỏ này - cùng với sự thay đổi trong hành vi của ong khi nuôi ấu trùng ong bằng phấn hoa thay vì côn trùng - đã thúc đẩy sự tiến hóa của khoảng 20.000 loài ong được biết đến ngày nay.
Trở thành chuyên gia sản xuất mật đòi hỏi thêm một vài thủ thuật hành vi và hóa học.
Ong bắt đầu thêm một chút mật hoa vào phấn hoa, và nhào nặn chúng thành các miếng dễ vận chuyển hơn. Chúng cũng hình thành các tuyến tiết sáp, vốn tạo ra cách lưu giữ mật hoa lỏng và phấn hoa cứng riêng rẽ.
Vật liệu xây dựng linh hoạt
"Sáp cho phép tạo ra một vật liệu xây dựng rất linh hoạt," Christina Grozinger, nhà côn trùng học tại Đại học bang Penn, vốn nghiên cứu các cơ chế tạo ra hành vi xã hội và sức khỏe của ong, cho biết.
Khi xây tổ ong, ong mật nặn sáp thành hình lục giác, hóa ra là hình dạng hiệu quả nhất để lưu trữ, vì hình lục giác đan chặt vào nhau. "Đó là kỳ công kỹ thuật," Grozinger nói.
Xây dựng những tế bào nhỏ, đồng nhất có một lợi thế khác: diện tích bề mặt lớn hơn có nghĩa là nước bay hơi nhanh hơn và ít nước hơn có nghĩa là vi khuẩn sinh trưởng ít hơn.
Quá trình làm ra mật để lấp đầy các ô đó bắt đầu ngay khi ong đi săn hút mật hoa lên. Mặc dù nhìn giống như là nó đang ăn mật, chất đường đó rốt cuộc không đến dạ dày nó, ít nhất là không theo nghĩa truyền thống. Nó giữ mật trong dạ dày mật ong, nơi mật trộn lẫn với nhiều enzyme khác nhau.
Một trong những enzyme đầu tiên kích hoạt là invertase, vốn tách đôi phân tử sucrose của mật hoa, đem lại glucose và fructose đơn (thật kỳ lạ, nghiên cứu cho thấy ong không có gene để tạo ra enzyme cắt sucrose này - một vi khuẩn sống trong ruột ong có thể tạo ra nó).
Khi trở về tổ, ong mật nôn ra lượng mật nó chở về cho những con ong đầu tiên trong dây chuyền. Đường đi từ miệng đến miệng sau đó giảm lượng nước và tạo ra thêm nhiều enzyme, quy trình tiếp tục phân hủy mật hoa và ngăn chặn vi khuẩn phát triển.
Hình lúc lăng là lý tưởng nhất cho việc cất trữ các thứ
Tiếp đó, những con ong đưa hỗn hợp này vào một ô ở trong tổ, sau đó làm cho nước bay hơi nhiều hơn bằng cách đập cánh.
Một enzyme khác - glucose oxidase - đi vào hoạt động giúp chuyển đổi một lượng glucose thành axit gluconic vốn giúp bảo quản mật.
Phản ứng hóa học cũng làm giảm độ pH - tăng độ axit - và tạo ra hydrogen peroxide, vốn ngăn vi khuẩn phát triển nhưng ở nồng độ cao có thể trở thành độc hại.
Còn những enzyme khác nữa, có thể là do phấn hoa và nấm men đưa vào, phá vỡ một số peroxide, giữ nồng độ của nó trong tầm kiểm soát.
Cuối cùng, các ô trong tổ đã sẵn sàng để phủ sáp lên. Những con ong 'vú em' sẽ cho các con ong khác trong tổ ăn mật đã chế biến và phần mật còn lại sẽ được lưu giữ, để dành cho những ngày mưa, lạnh.
Thuốc ngọt
Mật hoa là thứ đưa Berenbaum đến với mật ong, mối quan tâm lần đầu tiên thịnh hành vào giữa thập niên 1990.
Bà biết trong mật hoa có pha trộn hóa chất thực vật: các hợp chất ngăn ngừa sâu bệnh và giúp thực vật tăng trưởng và trao đổi chất.
Bà có linh cảm những hóa chất thực vật này ở đó để được mang theo khi ong biến mật hoa thành mật ong. Và nếu vậy, bà muốn biết chúng có công dụng gì cho ong.
Vì vậy, Berenbaum bắt đầu tìm hiểu sự đa dạng hóa chất trong mật ong.
Vào năm 1998, nhóm của bà phát hiện rằng các loại mật ong khác nhau có các mức độ chất chống oxy hóa khác nhau tùy thuộc vào mật đó lấy từ hoa nào.
"Điều đó khơi gợi sự quan tâm của tôi," bà nói. Nhóm của bà sau đó phát hiện rằng những con ong mật được cho ăn nước đường trộn với hai hóa chất thực vật mật ong - axit p-coumaric và chất chống oxy hóa mạnh quercetin - chống chọi được thuốc trừ sâu tốt hơn so với những con ong chỉ được tiếp nước đường.
Ngoài ra, những con ong được tiếp nước có hóa chất thực vật sống lâu hơn những con khác, bà và các đồng nghiệp đã báo cáo phát hiện trên tạp chí Insects vào năm 2017.
Các nghiên cứu khác đã phát hiện tác dụng của các hóa chất thực vật bổ trợ trong mật ong.
Axit abscisic củng cố phản ứng miễn dịch của ong, cải thiện thời gian chữa lành vết thương và khả năng chịu lạnh, theo kết quả nghiên cứu.
Các hóa chất thực vật khác bào mòn tác động của ký sinh trùng, một trong những nguyên nhân chính làm ong mật suy giảm: chẳng hạn cho ong mật nhiễm nấm một loại si rô có thymol, một hóa chất từ cây húng tây, giúp giảm hơn một nửa lượng bào tử nấm.
Người nuôi ong có thể giúp cho loài côn trùng này bằng cách để lại các loại mật ong khác nhau trong tổ của chúng
Hóa chất thực vật thậm chí còn được chứng tỏ là ức chế vi khuẩn gây ra bệnh thối ấu trùng u và Mỹ, riêng căn bệnh ở Mỹ rất tàn hại và lây lan mạnh mà đốt cháy toàn bộ tổ là cách làm được khuyến khích để ngăn bệnh lây lan.
Một số hóa chất thực vật dường như phát huy tác dụng bằng cách tăng cường hoạt động của các gene liên quan đến giải độc và miễn dịch.
Ví dụ, khi ong được tiếp hóa chất mật hoa như anabasine, thì một gene chịu trách nhiệm tạo protein kháng khuẩn sẽ tăng cường sản xuất, một nhóm nghiên cứu cho biết trên Tạp chí Côn trùng học Kinh tế vào năm 2017.
Và hóa chất thực vật có thể bảo vệ sức khỏe bằng cách giữ cho cộng đồng vi sinh vật sống bên trong và trên cơ thể ong được thỏa mãn: đó là hệ vi sinh của ong.
Caffeine, axit gallic, axit p-coumaric và kaempferol đều tăng cường sự đa dạng và số lượng vi khuẩn đường ruột của ong mật, các nhà nghiên cứu cho biết năm ngoái trên Tạp chí Vi sinh ứng dụng.
Hệ vi sinh đường ruột khỏe mạnh ở ong mật có liên quan đến tần suất nhiễm ký sinh ít hơn.
Ong mật thậm chí còn chọn loại mật giúp cải thiện sức khỏe khi chúng bị bệnh.
Nhà côn trùng học Silvio Erler và nhóm của ông đưa cho những con ong nhiễm ký sinh trùng bốn loại mật ong.
"Chúng tôi chỉ là cho chúng lựa chọn," ông Erler, hiện đang công tác ở Viện Julius Kühn ở Đức, nói.
Những con ong bệnh thích mật hướng dương, vốn cũng là loại thuốc tốt nhất cho căn bệnh này và có hoạt tính kháng sinh cao nhất, nhóm nghiên cứu cho biết trong Tạp chí Sinh thái hành vi và Sinh học xã hội.
Ong mật tự chữa lành?
Mặc dù mật ong giúp tăng cường khả năng miễn dịch và các lợi ích sức khỏe khác, nhưng đàn ong vẫn gặp chuyện.
Những người nuôi ong ở Mỹ đã mất 45% đàn ong từ tháng 4/2020 đến tháng 4/2021, năm tồi tệ thứ hai kể từ khi tổ chức phi lợi nhuận Bee Informed Partnership bắt đầu khảo sát vào năm 2006.
Mặc dù những người nuôi ong thường để lại một ít mật trong tổ, có sự đa dạng mật ong dường như có ý nghĩa: nghiên cứu cho thấy các loại mật ong khác nhau, xuất phát từ những con ong tìm mật trên hoa dương hòe (black locust tree flowers), hoa hướng dương hoặc nhiều loại hoa, ngăn chặn được các loại vi khuẩn khác nhau.
Erler so sánh sự đa dạng này như là một nhà thuốc. "Chúng ta đi mua thuốc... Và nói tôi cần mua thuốc này để chữa nhức đầu và thuốc kia để trị đau bao tử. Và ở nhà thuốc, chúng ta có tất cả những loại thuốc này."
Nhưng ong chỉ có thể tạo dựng được nhà thuốc của chúng nếu có đúng loại hoa - không chỉ về số lượng và sự đa dạng, mà phải trong suốt mùa sinh trưởng, Berenbaum, đồng tác giả đánh giá tổng quan về tác động của mật đối với sức khỏe của ong trong Đánh giá côn trùng học hàng năm 2021, nói.
Các cánh đồng rộng lớn nơi ong được đưa đến mỗi năm để thụ phấn cho các nông sản chủ lực như hạnh nhân, táo, bí ngô và lê, đang thiếu vắng sự đa dạng sinh học.
Cải thiện đa dạng hoa giúp ong khỏe mạnh hơn, Arathi Seshadri, nhà côn trùng học tại Phòng thí nghiệm sức khỏe ong mật của Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ ở Davis, California, nói.
USDA khuyến khích các chủ đất chuyển đổi một phần đất trồng trọt thành vùng hoang dã qua Chương trình Bảo tồn. "Nông nghiệp phải được tiếp tục," Seshadri nói. "Nhưng nó cũng phải duy trì các loài thụ phấn."
Việc có nguồn dinh dưỡng tốt hơn sẽ không giải quyết được tất cả các vấn đề ong đối mặt. Nhưng đảm bảo rằng ong mật có tủ thuốc riêng có thể là điều có ích, Erler nói. Những người nuôi ong, ông gợi ý, có thể để lại trong tổ một phần mật lấy từ nhiều loại hoa để ong có một hiệu thuốc đầy đủ quanh năm.
Và Berenbaum, vốn bắt đầu tìm hiểu nhiều năm trước vì bà không nghĩ mật ong được coi trọng nghiên cứu đầy đủ, nói rằng kiến thức tích lũy là bước đi đúng hướng.
"Tôi vui," bà nói, "khi thấy điều này cuối cùng đã được chú ý."
Bài tiếng Anh đã đăng trên BBC Future.
https://www.bbc.com/vietnamese/vert-fut-59719501?at_campaign=64&at_custom2=facebook_page&at_custom3=BBC+Vietnam&at_medium=custom7&at_custom4=42728BD6-613A-11EC-BA39-F1A496E8478F&at_custom1=%5Bpost+type%5D&fbclid=IwAR02wkXhVW5ZbfzDh8FwshRTppf_iq5-vGE7G4q4rrLqBX6FX4LShyAL7Ko
Geen opmerkingen:
Een reactie posten